طبقه بندی، گونه شناسی و مقایسه گونه شناختی 3000 قطعه سفال نخودی شهر سوخته سیستان

چکیده شهر سوخته سیستان متشکل از سلسله تپه هایی با مساحتی در حدود 151 هکتار، که 120 هکتار آن دارای آثار و بقایای مادی و فرهنگی است، از جمله بزرگترین و کلیدی ترین استقرارهای دوران مفرغ در کل منطقه و لبه شرقی فلات ایران محسوب می شود که با وجود پژوهش ها و کاوش های متمادی، همچنان بستر ناشناخته های فراوانی از دوران مفرغ می باشد. شهر سوخته دارای چهار دوره استقرار است که از 3200 ق.م(دوره i) آغاز و تا 1800 ق.م(دوره iv) حیات داشته است. سفال بعنوان یکی از مهمترین مواد فرهنگی کلیدی در هر محوطه باستانی به وفور در شهر سوخته وجود دارد تا جائیکه در برخی نقاط آن خاک را به زحمت می توان دید و بدون پای گذاشتن بر روی سفال امکان راه رفتن وجود ندارد. وفور سفال نشانی است بر اهمیت و کاربرد این داده فرهنگی. به همین دلیل موضوع سفال و مطالعه آن مورد توجه گرفت. پیش از این پژوهش های متعدد و موردی درباره ابعاد گوناگون شهر سوخته و از جمله مقایسه و طبقه بندی نقوش آن صورت گرفته است. پژوهش حاضر در ادامه این پژوهش ها بوده که با نگاه ریزتری طبقه بندی کاملی را درباره ویژگی های ظاهری و فنی سفال این محوطه شامل گونه شناسی شکلی ظروف و تزئینات آنها، با شاخصه های متعدد و جامعی صورت داده و کلیه اطلاعات بدست آمده را در حداول و نمودارهای آماری متعددی توزیع، تجزیه و تحلیل نموده است. از جمله اهداف اصلی این پژوهش شناخت سبک های احتمالی بومی یا وارداتی سفالگری و تزئینات آن بوده است. موقعیت جغرافیایی این استقرار به صورتی است که در مرکز چندین کانون تأثر گذار بزرگ و کوچک تمدنی در پیش ازتاریخ واقع شده که هرکدام از آنها در عین داشتن اشتراکات فرهنگی با سایر نواحی، دارای خصوصیات منطقه ای و منحصر به خود نیز می باشند. از جمله این کانون های تمدنی می توان به دره سند و هارپا در سرزمین های شرق شهر سوخته، واحه های ماوراء النهر و ترکمنستان در شمال، کانون های فلات مرکزی، فارس، خوزستان و کمی دورتر بین النهرین در سرزمین های غربی و در جنوبشرق و جنوب نیز به استقرارهای واقع شده در بلوچستان، حوزه جازموریان و شبه جزیره عمان و نیز یکی از مهمترین مسیر های تجارت دریایی دنیای شرق و غرب(خلیج فارس و دریای عمان) در پیش از تاریخ اشاره نمود. با توجه به موقعیت جغرافیایی شهر سوخته و نقش آن در تجارت؛ به ویژه تجارت سنگ های قیمتی که در پژوهش های مستقلی پیش از این صورت گرفته است، سعی شده جایگاه ونقش شهر سوخته در ارتباطات و احیاناً مبادلات فرهنگی با سایر نواحی ذکر شده با توجه به گونه های ظروف و تزئینات آن شناخته و تبیین شود. پس از طبقه بندی داده ها، مقایسه گونه شناختی نسبتاً جامعی با محوطه های واقع شده درسرزمین های مجاور شهر سوخته صورت گرفته که عبارتند از: در بخش شرقی: (پاکستان و افغانستان)، شمالی: (ماوراء النهر)، جنوبشرقی و جنوبی منطقه: (بلوچستان، حوزه جازموریان و شبه جزیره عمان). در طبقه بندی ها مشخص گردید که سفال شهر سوخته به لحاظ کیفیت در مرتبه متوسطی قرار گرفته و به لحاظ شکلی نیز از تنوع چندانی برخوردار نیست. بیش از 80% داده ها متعلق به دوران دوم و سوم شهر سوخته بوده و محوطه های واقع شده در منطقه پاکستان و سپس جنوب شرق ایران دارای بیشترین سطح مبادلات فرهنگی و احیاناً تجاری با شهر سوخته بوده اند و به نظر می رسد در این دوران شهر سوخته تأثیر پذیری بیشتری از نواحی بلوچستان پاکستان داشته است. واژگان کلیدی: شهر سوخته، سفال نخودی، طبقه بندی، گونه شناسی، مقایسه گونه شناختی، تمدن های همجوار